เหตุที่ตรัสชาดก ทุมเมธชาดก :  พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระเชตวันมหาวิหาร ทรงปรารภการบำเพ็ญประโยชน์แก่โลก แล้วตรัสพระธรรมเทศนานี้

ในอดีตกาล  เมื่อพระเจ้าพรหมทัตครองราชสมบัติในนครพาราณสี
พระองค์มีพระราชโอรสองค์หนึ่งทรงพระนามว่า พรหมทัตราชกุมาร เมื่อพระกุมารมีพระชันษาครบ 16 ปีก็ได้ทรงศึกษาศิลปะในเมืองตักกสิลา ทรงเจนจบไตรเพท และทรงสำเร็จศิลปศาสตร์ 18 ประการ ต่อมาพระราชบิดาทรงพระราชทานตำแหน่งอุปราชแก่พระองค์

ครั้งนั้นชาวเมืองพาราณสีนิยมฆ่าสัตว์เซ่นสรวงบูชาเทวดากันทั้งเมือง โดยพวกเขาเชื่อว่าเทวดาเป็นผู้อำนวยความสุขความเจริญให้

ฝ่ายพรหมทัตกุมาร เมื่อได้เป็นมหาอุปราชแล้วก็ทรงดำริว่า

‘ขณะนี้ชาวเมืองฆ่าสัตว์บูชาเทวดากันมาก โดยหารู้ไม่ว่านั่นคือการสร้างบาป เราควรที่จะหาทางให้พวกเขาเลิกลัทธิบาปหนานี่เสียดีกว่า’

พระองค์พยายามคิดอุบายอยู่หลายวัน เมื่อคิดได้แล้วก็เริ่มดำเนินการขึ้นทันที โดยเช้าวันนั้นขณะที่ชาวเมืองกำลังเซ่นสรวงบูชาเทวดาที่ต้นไทรใหญ่นอกพระนคร พระองค์ก็เสด็จออกไปบ้าง ครั้นไปถึงก็ได้บูชาเทวดาด้วยดอกไม้ของหอม ทำอาการนับถือเทวดาให้ประชาชนได้เห็น แล้วเสด็จกลับพระราชวัง และตั้งแต่นั้นมา พระองค์ก็เสด็จไปทำการบูชาทุกวัน จนประชาชนเชื่อว่าพระองค์นับถือเทวดาเหมือนพวกเขา

ครั้นพระราชบิดาเสด็จสวรรคต พรหมทัตกุมารได้ขึ้นครองราชย์ พระองค์เห็นเป็นโอกาสจึงรับสั่งให้ประชุมเหล่าเสนาอำมาตย์ราชบริพาร แล้วตรัสถามขึ้นว่า

“พวกท่านทราบไหมว่า เราได้เป็นพระเจ้าแผ่นดินเพราะเหตุใด”

“ไม่ทราบ พระเจ้าข้า” มวลอำมาตย์ราชบริพารทูล

“พวกท่านรู้ไว้เถอะว่า การที่เราได้เป็นพระเจ้าแผ่นดินนี้ เป็นเพราะการที่เราได้บูชาเซ่นสรวงเทวดาที่ต้นไทรใหญ่ต้นนั้น เราได้บนไว้ว่า ถ้าได้เสวยราชสมบัติแล้วจะทำการเซ่นสรวงเทวดาอย่างมโหฬารเลยทีเดียว และตอนนี้เราได้สมประสงค์แล้ว พวกท่านจงช่วยจัดแจงด้วยเถอะ” พระองค์ตรัสอย่างมีเลศนัย

“จะให้พวกข้าพเจ้าจัดแจงอะไรบ้าง พระเจ้าข้า” เหล่าข้าราชบริพารทูลถามขึ้นอีก

“สิ่งที่เราได้บนไว้กับเทวดาคือ…” พระราชาตรัสต่อไป “เราจะฆ่าคนที่ประพฤติผิดศีล 5 และผู้ที่ยึดถืออกุศลกรรมบถ 10 ประการ ในรัชการของเรา แล้วจักทำพลีกรรมด้วยลำไส้และเลือดเนื้อของคนเหล่านั้น ดังนั้นพวกท่านจงตีฆ้องประกาศไปว่า เราได้บนเทวดาไว้อย่างนี้ และพวกท่านจงไปตรวจดูทั่วเมืองเถอะว่า ใครยังทำบาปฆ่าสัตว์ตัดชีวิตบ้าง เมื่อพบจงนำตัวมาให้เรา เราจะเอาเลือดเขาไปสังเวยเทวดาตามที่บนไว้”

ชาวเมืองทั้งหมดเมื่อได้ทราบดังนั้น ได้หวาดกลัวต่อพระราชอาญาเป็นอันมาก ด้วยกุศโลบายอันแนบเนียนนี้ ปรากฏว่ามิได้มีผู้ได้ทำทุจริตผิดกฎหมายบ้านเมืองอีกเลย และทุกคนต่างยึดถือธรรมคือ ศีล 5 และกุศลกรรมบถ 10 ประการในการดำเนินชีวิต

พระเจ้าพรหมทัตเสวยราชสมบัติโดยทศพิศราชธรรมตราบพระชนม์ชีพของพระองค์

ข้อคิดจากชาดก : ทุมเมธชาดก
1.การสอนคนให้ทำความดี ผู้สอนควรใช้อุบายอันชาญฉลาดมากกว่าที่จะใช้อำนาจขู่บังคับ จะได้ผลลัพธ์ที่งดงามกว่ามากนัก
2.ใครๆ ก็รักชีวิต เช่นชาวเมืองต่างก็รักตัวกลัวตายเพราะเกรงพระราชอาญา แต่พวกเขาก็ลืมคิดไปว่า สัตว์ที่พวกเขานำมาเซ่นสรวงเทวดา มันก็รักชีวิตเช่นกัน

ประชุมชาดก
ชาวเมือง ได้เกิดเป็น พุทธบริษัทในชาตินี้
พระราชโอรสผู้มีปัญญา ได้เกิดเป็น พระสัมมาสัมพุทธเจ้า