เหตุที่ตรัสชาดก ตโยธรรมชาดก : ทรงปรารภการพยายามปลงพระชนม์ของพระเทวทัตที่มีต่อพระองค์ อยู่หลายครั้ง ที่ไม่ใช่เฉพาะในชาตินี้เท่านั้น แต่ไม่ว่าชาติไหนหากเกินมาเจอกัน จะเป็นมานุษย์หรือสัตว์ก็ตาม พระเทวทัตก็คิดประทุษร้ายพระพุทธเจ้าอยู่เสมอ แล้วทรงนำนิทานมาเล่าให้ฟัง

ในอดีตกาล  เมื่อพระเจ้าพรหมทัตครองราชสมบัติในนครพาราณสี

มีลิงฝูงใหญ่ฝูงหนึ่งอาศัยอยู่ในป่า ทุกครั้งที่บริวารมันให้กำเนิดลูกลิงเป็นตัวผู้ ลิงตัวหัวหน้าฝูงจะกัดอวัยวะเพศของลูกลิงตัวผู้ทุกตัว เพราะมันกลัวจะโดนแย่งตำแหน่งจ่าฝูง และนางลิงทุกตัวก็ตกเป็นเมียของมันแต่เพียงผู้เดียว

ต่อมา นางลิงสาวตัวหนึ่งรู้ว่าตนเองตั้งท้อง ก็หลบจากฝูงไปอาศัยอยู่ที่ซอกเขาแห่งหนึ่งที่ไกลออกไป จนกระทั่งออกลูกเรียบร้อย และทะนุถนอมเลี้ยงดูอย่างดี

ลูกลิงเติบโต เป็นลิงหนุ่มน้อยที่สมบูรณ์ด้วยพละกำลัง แล้ววันหนึ่งมันก็ถามถึงพ่อ

“แม่จ๋า พ่อของฉันเป็นใคร เขาอยู่ที่ไหนจ๊ะ”

“พ่อเจ้าเป็นหัวหน้าฝูง อยู่ที่เขาลูกโน้น” แม่ลิงตอบ

“ถ้างั้น แม่พาฉันไปหาพ่อหน่อยซี ฉันอยากเห็นหน้าพ่อ” ลูกลิงขอร้อง

“ไม่ได้หรอกลูก พ่อเจ้าร้ายกาจมาก ถ้าไปพบเขา เขาต้องทำร้ายลูกแน่” แม่ลิงห้ามปรามทันที

“ฉันไม่กลัวหรอก ฉันอยากเจอพ่อ แม่พาฉันไปเถอะนะ” ลูกลิงหาได้กลัวไม่ 

นางจึงพาลูกมายังฝูงของผู้เป็นพ่อ

ฝ่ายลิงหัวหน้าฝูงครั้นได้พบลูกชายดังนั้น ให้รู้สึกเดือดดาลเป็นกำลัง แต่เพื่อเป็นการหลอกล่อให้เจ้าลิงน้อยตายใจมันจึงแกล้งทำเป็นตื่นเต้นยินดีแล้วแล้วเข้าไปสวมกอด ด้วยหวังว่าจะบีบลูกมันให้ตาย

“โอ้ เจ้าไปอยู่ที่ไหนมา มาหาพ่อมาลูก” พ่อลิงว่าพลางเดินเข้าไปใกล้

“หวัดดีจ้ะ พ่อ” ลูกลิงเดินเข้ามาหาพ่อเช่นกัน มันรู้อยู่แล้วว่าไม่ปลอดภัยจึงระวังตัวเต็มที่

ในขณะที่สวมกอดกัน พ่อลิงรวบรัดสุดแรง หวังจะให้ลูกน้อยตายคามือ แต่ลูกลิงแข็งแรงกว่าจึงบีบรัดตอบ จนกระดูกของพ่อลิงลั่นดังกร๊วบ

‘..ไอ้นี่ โตขึ้นมันต้องฆ่าเราแน่..’ พ่อลิงวิตก แล้วก็หาอุบายจะฆ่าลูกลิง

“ลูกเอ๋ย ตอนนี้พ่อก็แก่แล้ว ในเมื่อเจ้ามาถึงนี่พ่อจะยกตำแหน่งหัวหน้าฝูงให้เจ้า ดังนั้นเจ้าจงไปเอาดอกบัวที่สระโน้นมาสัก 10 ดอก แล้วจะได้ทำพิธีบูชาบอกกล่าวเทพเจ้ากัน” พ่อลิงชี้ไปที่สระใหญ่ไกลๆ ที่มียักษ์น้ำดุร้ายอาศัยอยู่ หวังจะให้ยักษ์น้ำฆ่าลูก

“ได้จ้ะพ่อ ฉันจะไปเอามา” ลูกลิงตอบด้วยเสียงสดใส แล้วก็ออกเดินทาง

เมื่อมาถึงสระ ลูกลิงเดินสังเกตรอบๆ สระ ก็พบว่า มีแต่รอยเท้าสัตว์เดินลงสระเท่านั้น ไม่มีรอยเท้าเดินขึ้นเลย มันแน่ใจว่าในสระนี้ต้องมียักษ์น้ำเฝ้าอยู่แน่นอน มันจึงยื่นมือเก็บเอาแต่ดอกบัวที่อยู่ใกล้ๆ ขอบสระทีละดอก

ฝ่ายผีเสื้อน้ำ เห็นลิงน้อยกระทำการอย่างฉลาด ไม่ผลีผลามลงมาเก็บดอกบัว มันรู้สึกเลื่อมใส จึงขึ้นจากน้ำมาไต่ถาม

“เจ้าลิง เจ้าช่างฉลาดจริง เจ้าคงจะมีคุณธรรมรู้รักษาตัวรอดเป็นแน่”

“มีซีท่าน เรามีความขยัน ความกล้าหาญ และความรอบคอบ ซึ่งเป็นคุณธรรมของผู้รักษาตัวรอดอย่างครบถ้วนทีเดียว

เมื่อยักษ์น้ำได้ฟังดังนั้น ก็ยิ่งเลื่อมใสมากขึ้นไปอีก แล้วถามลูกลิงต่อ

“ว่าแต่ เจ้าเก็บดอกบัวไปทำไม”

“พ่อของเราจะตั้งเราเป็นจ่าฝูงน่ะ” ลิงน้อยเฉลย

“ถ้าอย่างนั้น ข้าจะเก็บดอกบัวสวยๆ ให้เจ้าใหม่ แล้วจะถือไปให้เจ้าเอง” ยักษ์น้ำอาสา

เจ้าลิงตัวพ่อผู้ดุร้ายเห็นลูกชายเดินมากับยักษ์น้ำ ก็ให้คั่งแค้นใจหนักหนา

‘..ข้าให้มันไปเก็บบัว หมายจะให้เป็นเหยื่อของยักษ์น้ำ แต่บัดนี้มันกลับใช้ให้ยักษ์มาถือดอกบัวให้..’ คิดได้เท่านี้ก็อาเจียรเป็นเลือด หัวใจแตกเป็นเจ็ดเสี่ยง ล้มลงตายอยู่ตรงนั้นเอง

ฝูงลิงทั้งหมดประชุมกันแล้วก็ยกลูกลิงน้อยเป็นหัวหน้าสืบแทนต่อไป

ข้อคิดจากชาดก : ตโยธรรมชาดก
1.ความขยัน ความกล้าหาญ และความรอบคอบ เป็นคุณธรรมของผู้รักษาตัวรอด หากใครมีคุณธรรมทั้ง 3 ประการนี้ย่อมสามารถเอาตัวรอดพ้นจากเงื้อมมือศัตรูที่คิดร้ายได้ทุกเมื่อ
2.คนที่คิดร้ายต่อคนอื่น มันจะเร้าร้อนในจิตใจ และแพ้ภัยตัวเอง

ประชุมชาดก
ลิงจ่าฝูง ได้เกิดเป็น พระเทวทัต
ลูกลิงหนุ่ม ได้เกิดเป็น พระสัมมาสัมพุทธเจ้า