เหตุที่ตรัสชาดก ลักขณชาดก : ทรงปรารภพระเทวทัตที่ครั้งหนึ่งประกาศขอเป็นผู้ปกครองสงฆ์แทนพระสัมมาสัมพุทธเจ้า พระเทวทัตได้ทูลขอให้พระพุทธองค์ทรงบัญญัติพระวินัยให้คณะสงฆ์ปฏิบัติ ๕ ประการ แต่พระสัมมาสัมพุทธเจ้าไม่ทรงอนุญาต พระเทวทัตได้ทีจึงประกาศว่าพระสัมมาสัมพุทธเจ้าไม่ทรงเคร่งครัดในพระธรรมวินัย แล้วแยกตัวออกไปพร้อมคณะสงฆ์ที่เห็นด้วยจำนวน 500 รูป แต่เมื่อเวลาผ่านไปเมื่อพระสงฆ์ทั้ง 500 นั้น สำเร็จมรรคผลแล้ว พระสัมมาสัมพุทธเจ้าจึงให้พระโมคคัลลานะและพระสารีบุตรไปรับกลับมา

ในอดีตกาล เมื่อพระเจ้ามคธครองราชย์สมบัติอยู่ในนครราชคฤห์ ในแคว้นมคธ

มีพญากวางตัวหนึ่งอาศัยอยู่ในป่า ปกครองบริวารกวางจำนวน 1,000 ตัว พญากวางนั้นมีลูก 2 ตัว ชื่อ กวางลักขณะ และ กวางกาฬะ เมื่อลูกกวางทั้ง 2 โตขึ้น พญากวางก็แก่ลงมาก จึงคิดจะให้ลูกกวางทั้ง 2 เป็นผู้ปกครองฝูงแทนตน  

“ตอนนี้พ่อแก่มากแล้ว พ่ออยากให้พวกเจ้าเป็นจ่าฝูงแทนพ่อ พวกเจ้าแบ่งบริวารไปปกครองตัวละ 500 นะลูก” พญากวางบอกแก่ลูกกวางทั้ง 2

“ครับพ่อ” ลูกกวางทั้ง 2 ตอบรับ แล้วพญากวางก็ให้โอวาทในการนำพาฝูงให้อยู่รอดปลอดภัย

เหตุที่ตรัสชาดก โกสิยชาดก : ทรงปรารภภรรยาของอุบาสกท่านหนึ่งที่เอาแต่นอนทอดถอนใจไม่ทำการงานอะไร (ลับหลังสามีก็แอบไปมีชู้) อุบาสกถามว่าเป็นอะไรนางบอกว่าเป็นโรคลมเสียดแทงต้องกินเนยใส น้ำนมและของที่ประณีต อุบาสกจึงรีบไปหามาให้ แต่กินเท่าไรก็ไม่หายสักที จึงได้มากราบทูลพระศาสดา 

ในอดีตกาล เมื่อพระเจ้าพรหมทัตเสวยราชสมบัติในนครพาราณสี

มีอาจารย์ทิศาปาโมกข์ซึ่งมีลูกศิษย์ลูกหามากมายอยู่ในเมืองนั้น ลูกศิษย์คนหนึ่งเรียนจบแล้วและแต่งงานมีภรรยา ปกติจะมาหาอาจารย์ของเขาวันละ 2-3 ครั้งอยู่เสมอ แต่ช่วงนี้หายหน้าไปเพราะต้องไปดูแลภรรยาที่นอนป่วย เมื่อมีเวลาจึงได้มาไหว้อาจารย์

“เอ้า พ่อหนุ่ม หายหน้าหายตาไปหลายวันเชียวนะ เป็นอะไรหรือเปล่า”  อาจารย์ถาม 

เหตุที่ตรัสชาดก อกาลราวิชาดก : ทรงปรารภภิกษุผู้ท่องบ่น สวดมนต์ไม่เป็นเวลารูปหนึ่ง

ในอดีตกาล เมื่อพระเจ้าพรหมทัตเสวยราชสมบัติในนครพาราณสี

มีอาจารย์ทิศาปาโมกข์ผู้หนึ่ง มีลูกศิษย์ในปกครอง 500 คน ในสำนักเรียนนั้นมีไก่อยู่ตัวหนึ่งคอยขันให้สัญญาณแก่ลูกศิษย์เพื่อตื่นขึ้นมาศึกษาบทเรียน ไก่ตัวนี้ขันตรงเวลาดีมาก แต่ต่อมาไม่นานก็ตายตามสภาพสังขาร

เมื่อไก่ตัวนั้นตายแล้ว พวกลูกศิษย์ก็หาไก่ตัวใหม่มาเลี้ยงแทน เขาไปเจอมันในป่าช้า ก็จับมันมาใส่กรงเลี้ยงไว้ เนื่องจากเป็นไก่ป่า ไม่รู้เวลาขัน นึกอยากขันเมื่อไรก็ขันตามใจชอบ

พวกลูกศิษย์พากันตื่นตามเวลาที่ไก่ขัน บางวันขันดึกเกินไป ก็เป็นเหตุให้พวกเขาง่วงเหงาหาวนอน บางวันขันตอนสว่าง พวกลูกศิษย์ก็ไม่มีเวลาได้ศึกษาเล่าเรียน 

“ไก่ตัวนี้ขันไม่เป็นเวลา พวกเราจะเรียนไม่สำเร็จก็เพราะมันนี่แหละ” ลูกศิษย์คนหนึ่งบ่น

“นั่นสิ จับมันหักคอ ย่างกินเสียดีกว่า” อีกคนเสนอ

เหตุที่ตรัสชาดก วัฏฏกชาดก : ทรงปรารภบุตรของอุตตรเศรษฐีที่รอดพ้นจากการลงอาญา เพราะนึกถึงคุณของพระสัมมาสัมพุทธเจ้าและตั้งใจจะบวชในพระพุทธศาสนา

ในอดีตกาล เมื่อพระเจ้าพรหมทัตเสวยราชสมบัติในนครพาราณสี

มีนายพรานนกคนหนึ่งเที่ยวดักนกกระจาบมาขังไว้ที่บ้าน เพื่อให้ลูกค้ามาเลือกซื้อหาตามใจชอบ

วันหนึ่งเขาดักนกกระจาบมาได้หลายตัว นกกระจาบหนึ่งในจำนวนนั้น คิดอยู่ในใจว่า

‘ถ้าเรากินอาหารที่นายพรานให้ จนตัวอ้วนพี ต้องมีคนมาซื้อเราไปแกงเป็นแน่ แต่ถ้าเราไม่กินอาหาร ปล่อยให้ซูบผอมเหี่ยวแห้ง มีหวังรอด’

เมื่อคิดดังนั้นมันก็เริ่มอดอาหาร ไม่ยอมกินข้าวหรือเมล็ดถั่วที่นายพรานนำมาให้ ปล่อยให้ร่างกายผอมลงตามลำดับ และเป็นดังคาด ไม่มีใครซื้อเจ้านกกระจาบผอมเลยสักคน

ฝ่ายนายพราน เมื่อขายนกกระจาบตัวอื่นหมดแล้ว เหลืออยู่แต่นกผอมตัวเดียว จึงจับออกมาวางบนอุ้งมือเพื่อตรวจดู ขณะที่นกกระจาบคอยจังหวะนายพรานเผลอ พอได้โอกาสก็บินเข้าป่าไปทันที

เหตุที่ตรัสชาดก ทุพพจชาดก : ทรงปรารภภิกษุผู้ว่ายากรูปหนึ่ง

ในอดีตกาล เมื่อพระเจ้าพรหมทัตเสวยราชสมบัติในนครพาราณสี

มีชายผู้หนึ่งเป็นนักกระโดดสูง เก่งทางกระโดดข้ามหอกแหลนหลาวต่างๆ อยู่ในคณะนักแสดงคณะหนึ่ง ได้เที่ยวไปแสดงศิลปะกับอาจารย์ อยู่เป็นประจำ

วันหนึ่ง อาจารย์ของเขาได้ไปแสดงการกระโดดในที่แห่งหนึ่ง ก่อนกระโดดได้ดื่มเหล้าย้อมใจจนเมามาย แล้วสั่งให้คนปักหอก 5 เล่มเรียงกัน ประกาศว่า

“วันนี้ ข้าจะกระโดดข้ามหอก 5 เล่ม ให้พวกเจ้าดูเป็นขวัญตา ฮ่าๆๆๆ”

เมื่อลูกศิษย์ได้ยินเช่นนั้น เกรงว่าอาจารย์จะได้รับอันตรายจึงค้านขึ้นว่า 

เหตุที่ตรัสชาดก อนุสาสิกชาดก : ทรงปรารภภิกษุณีรูปหนึ่งที่ชอบพร่ำสอนคนอื่น แต่ตนเองไม่ประพฤติในสิ่งที่ตนสอน

ในอดีตกาล เมื่อพระเจ้าพรหมทัตเสวยราชสมบัติในนครพาราณสี

มีนกสาลิกาฝูงใหญ่อาศัยอยู่ในป่าหิมพานต์ นางนกตัวหนึ่งบินออกไปหากินตามซอกเขาในป่าลึกแต่ลำพัง มันได้พบข้าวเปลือกและเมล็ดถั่วเขียวจำนวนมากที่ตกหล่นจากเกวียนของชาวบ้าน จึงคิดอุบายกันท่าไม่ให้นกตัวอื่นไปหากินบริเวณนั้น โดยมันกลับมาบอกกับพวกว่า

“ขึ้นชื่อว่าทางใหญ่ในป่าลึก ตามซอกเขา ตามลำห้วยย่อมมีอันตรายมาก ทั้งช้าง ม้า และโคดุ ถ้าพวกท่านไม่สามารถจะบินหนีทันก็อย่าไปหากินบริเวณนั้นเลย”

พวกนกตัวอื่นฟังแล้วชักขยาด ไปกล้าบินไปหากินไกลๆ อีกเลย  

อยู่มาวันหนึ่ง เมื่อนางนกกำลังหากินบริเวณนั้น ได้ยินเสียงล้อเกวียนผ่านมาก็วิ่งหนีไป แล้วหันกลับมาดู เมื่อเห็นว่าเกวียนยังอยู่ไกล ก็หยุดกินอาหาร ทันใดนั้นเอง มีเกวียนเล่มหนึ่งแล่นมาโดยเร็ว ทับนางนกจนกระดูกแหลก ตัวแยกเป็นสองเสี่ยง

เหตุที่ตรัสชาดก มิตจินติชาดก : ทรงปรารภพระเถระผู้เฒ่า 2 รูป ที่เกียจคร้าน ผลัดวันในการมาเฝ้าพระสัมมาสัมพุทธเจ้าจนเวลาล่วงเลยไปถึง 3 เดือน

ในอดีตกาล เมื่อพระเจ้าพรหมทัตเสวยราชสมบัติในนครพาราณสี

มีปลา 3 ตัวเป็นเพื่อนกัน ตัวหนึ่งชื่อว่าคิดเยอะ ตัวหนึ่งชื่อคิดน้อย และอีกตัวชื่อคิดพอดี แต่เดิมอาศัยอยู่ในบึงใหญ่ในป่าของนครพาราณสี  แต่แล้วก็ได้พากันเร่ร่อนออกมาจนถึงแม่น้ำที่มนุษย์พากันดักข่ายไว้

เจ้าคิดพอดีได้บอกกับเพื่อนทั้งสองว่า

“แถวนี้มีแต่อันตราย เพราะชาวประมงมักจะวางข่ายและเบ็ดไว้เสมอ พวกเราควรกลับไปอยู่ในบึงตามเดิมเถอะ”

แต่เจ้าปลาสองตัวที่เหลือกลับบอกว่า 

“ไว้พรุ่งนี้ค่อยไปก็ยังทันน่า”

“อีกสองวันค่อยไปก็ยังไหว”

เหตุที่ตรัสชาดก สิคาลชาดก : ทรงปรารภพระเทวทัตที่ชอบพูดมุสาอยู่เป็นนิจ

ในอดีตกาล เมื่อพระเจ้าพรหมทัตเสวยราชสมบัติในนครพาราณสี

ในครั้งนั้นมีงานนักขัตฤกษ์ครึกครื้น ชาวเมืองจัดข้าวปลาอาหารและเหล้าจำนวนมากไปตั้งไว้ในที่ต่างๆ เพื่อบวงสรวงยักษ์และสัมภเวสีทั้งหลาย

ตกกลางคืนมีสุนัขจิ้งจอกตัวหนึ่งลอบเข้าเมืองทางท่อระบายน้ำ มันกินเนื้อ ปลา อาหาร และเหล้าจนอิ่มแปล้ แล้วหลบไปนอนอยู่ในพุ่มไม้จนสว่าง

เมื่อตื่นมา มันคิดว่าไม่ควรออกไปในเวลานี้ ถ้าคนเห็น มันต้องโดนตีตายแน่ มันจึงไปนอนแอบอยู่ข้างถนนแห่งหนึ่ง เห็นคนเดินผ่านไปมาก็เฉยเสีย จนกระทั่งมันเห็นพราหมณ์คนหนึ่งกำลังเดินมา มันคิดในใจ

‘ธรรมดาพราหมณ์ย่อมงกเงิน เราจะหลอกพราหมณ์คนนี้ให้พาเราออกจากเมืองให้ได้’